طیف وسیعی از رقبا مانند فین‌تک‌ها، نئوبانک‌ها و بانک‌های رقیب با مدل‌های کسب‌وکار جدید در حال ظهور در صنعت خدمات مالی هستند. فناوریهای دیجیتالی بر جنبه‌های مختلف کسب‌وکار بانکی، از جمله ورود مشتریان، رتبه‌بندی اعتبار، امنیت، خدمات و محصولات تاثیر می‌گذارند. بانک‌ها باید برای بقا در این اکوسیستم، نسبت به بازآفرینی مدل‌های فعلی کسب‌وکار اقدام نموده و نوآوری مداوم، چابکی و بهینه‌سازی ساختارها را در جهت نیل به مزیت رقابتی پایدار، در دستور کار قرار دهند. در حال حاضر بانک‌های کشور عمدتا از طریق تسهیلات به درآمدزایی اشتغال دارند اما در روش‌های جدید وام‌دهی نفر به نفر با متصل شدن وام‌دهنده به وام‌گیرنده دیگر نیازی به وجود واسطه احساس نمی‌شود. بطور کلی با تکنولوژی‌هایی نظیر بلاکچین، تئوری حذف واسطه‌گری در خدمات مالی پررنگ‌تر شده و بانک‌ها ناگزیر به ورود به عرصه‌های جدید فعالیت‌های مالی با تغییرات در مدل کسب‌وکار و ساختار درآمدی خود هستند.
بانکداری باز، سیستمی است که کاربر را مجهز به یک شبکه مالی از طریق استفاده از رابط برنامهنویسی کاربردی میکند. نحوه ایجاد، اشتراکگذاری و دسترسی به دادههای مالی توسط استاندارد بانکداری باز تعریف می‌شود. بانکداری باز با استفاده از شبکه‌های مختلف به جای تمرکز‌گرایی، به مشتریان خدمات مالی کمک میکند تا بتوانند اطلاعات مالی خود را به شکلی کاملا امن و مطمئن، با دیگر موسسات مالی به اشتراک بگذارند. در این روش، انتقال وجوه آسانتر شده و کاربران میتوانند با مقایسه خدمات ، بهترین و به‌صرفه‌ترین گزینه سرویس بانکی را برگزینند. بانکداری باز به عنوان «داده بانکی باز» نیز شناخته می شود.
بانکداری باز سیستمی مبتنی بر رابط برنامهنویسی کاربردی (API) است که به مشتریان اجازه میدهد تا اطلاعات مالی خود را به طور امن با سایر موسسات مالی به اشتراک بگذارند. این امر به توسعه محصولات و خدمات نوآورانه مالی که به نفع مصرف‌کنندگان است، کمک میکند. در این مقاله به بررسی این سیستم و مزایا و معایب آن می‌پردازیم.
بانکداری باز (Open Banking) یک مفهوم و رویکرد نوظهور در صنعت بانکداری و به معنای ایجاد یک بستر باز برای به اشتراکگذاری اطلاعات بانکی و خدمات بین بانک‌ها و اپلیکیشن‌ها و شرکتهای فناوری مالی (Fintech) است. این رویکرد بر تفکیک دادههای مالی و اجازه دسترسی به این دادهها به شکل امن و با موافقت مشتریان تأکید دارد.
اصلی‌ترین هدف بانکداری باز، تسهیل برقراری ارتباط بین سرویسهای مالی مختلف است تا مشتریان بتوانند بهترین خدمات را با در نظر گرفتن نیازهای خود انتخاب کنند. این شیوه، بانک‌ها را متحد کننده اطلاعات مشتریان خود میکند و به تبادل اطلاعات در زمینه حسابهای بانکی، تراکنشها، تاریخچه مالی و سایر اطلاعات مالی مشتریان اجازه میدهد.
بانکداری باز علاوه بر ارتقای تجربه مشتری، امکان توسعه‌ی سرویسهای نوآورانه توسط شرکتهای Fintech را نیز فراهم میکند. به عنوان مثال، یک اپلیکیشن مالی می‌تواند با استفاده از دسترسی به اطلاعات حساب بانکی مشتریان، سرویسهای بهتری مانند مدیریت بودجه، پرداخت‌های خودکار، یا مدیریت سرمایه را ارائه دهد.
مشکلات پیش رو بانکداری باز در ایران؛
در بانکداری باز بحث امنیت و مدل کسب‌وکار از اهمیت بالایی برخوردار است، در ایران دیوار حوزه پرداخت و کارت به صورت کج بالارفته و حالا با وجود تعداد بسیار زیاد کارت‌ها در شبکه بانکی صحبت کردن از بانکداری باز بسیار سخت و با ریسک بالا همراه است. در حوزه پرداخت، وابستگی تا به امروز به شدت به رگولاتور بوده و در واقع به نحوی رگولاتور زده است که همین موضوع باعث شده تا کسبوکارهای پرداخت منتظر تصمیم رگولاتور برای ارائه خدمات باشند. در حوزه خدمات بانکی، نوآوری در ارائه سرویسهای متعارف از امکان افتتاح حسابها تا کانال‌های دسترسی، تقریباً متوقف است و تفاوت چندانی بین شعب بانک‌ها مشاهده نمی‌شود. در سیستم بانکداری باز قرار نیست همان خدمات شعبه روی کانال جدید، به مردم ارائه شود بلکه نوع خدمات متفاوت خواهد بود. در حقیقت فین‌تک‌ها و سایر نهادهای ثالث، در نقش همکار بانک‌ها، با استفاده از خدمات استاندارد و پایه سیستم بانکی، نسبت به تولید خدمات متنوع ارزش افزوده اقدام می‌کنند. بانکداری باز موضوع جدیدی است و بر همین اساس نیز تبعات و ریسک‌های زیادی را به دنبال دارد که باید ریسک‌ها و تبعات را قبول و از این زیرساخت بهره‌برداری کرد. مسئله راه‌اندازی بانکداری باز موضوع بسیار مهمی است، بانک‌ها به‌راحتی نمی‌توانند خودشان زیرساخت بانکداری باز را راه‌اندازی کنند چرا که فکر بانک‌ها صرفا در انجام چند عملیات اصلی است و نیاز است تا زیرساخت بانکداری باز با مشارکت شرکتهای همکار و تخصصی در این بخش ایجاد شود. همه بازیگران در اکوسیستم بانکداری باز، از بازی جدید منتفع خواهند شد. مشتری بانکی می‌تواند در سطحی بسیار وسیع‌تر از کانال‌های موجود بانکی، خدمات مالی مورد نیاز خود را روی نرم افزارهای متعدد و متنوع در دسترس داشته باشد. فین‌تک‌ها و سایر نهادهای ثالث میتوانند نرم افزارها و محصولات خود را با قابلیت‌های بانکی یکپارچه‌سازی کرده، مشتری بیشتری را با تجربه بهتری جذب کنند. بانک‌ها منابع درآمدی جدیدی پیدا می‌کنند و امکان جذب مشتریان جدید برایشان فراهم می‌شود و نهایتا فضای نوآوری در صنعت بانکی کشور پررونق‌تر می‌شود.
به باور کارشناسان بانکی کشور، سه مانع عمده رشد بانکداری باز در ایران یکی تاثیر زیاد و مخرب کارت در عملیات بانکی و سایه انداختن الگوهای غلط نظام پرداخت کارتی بر بانکداری باز است، دومی آماده نبودن زیرساخت‌های سامانه‌های کربنکینگ بانک‌ها و شرکتهای پشتیبانی کننده کربنکینگ و انحصارطلبی برخی از شرکتهای کربنکینگ است و سومی هم پارادایم ذهنی مدیران ارشد بانکی در چسبیدن به جذب منابع از طریق شیوه‌های سنتی و جدی نگرفتن تغییر انتظارات مشتریان است که باعث شده صرفا به رسوب منابع آن هم از طریق دادن سود یا تسهیلات توجه داشته باشند. اعتبارسنجی و متناسب‌سازی اعتبار با عملکرد مشتری در بانکداری باز نیز از اهمیت بسیار بالایی برخوردار است، بر همین اساس نیز در خارج از کشور اگر یک تراکنش اشتباه انجام شود، نمره اعتباری و سطح اعتباری مشتری در بخش‌های دیگر حتی بیمه تحت تاثیر قرار می‌گیرد و همین مسئله باعث می‌شود تا افراد نتوانند با سوءاستفاده از ابزارهایی که در دست دارند نسبت به انجام تخلف اقدام کنند که در همین زمینه نیاز است تا هزینه تخلف افزایش یابد.
گریز ناگزیر بانک‌ها در بانکداری باز؛
امروز بانکداری باز از یک پارادایم فکری، فراتر رفته و در واقع به اجبار تبدیل شده است؛ چرا که از یک سو بانک‌های کشور در شرایط تحریم با مشکلات مالی روبه‌رو هستند و سودآوری پایینی دارند که حتی همین سود هم صرف زیرساخت‌ها از جمله آی‌تی نمی‌شود و از سویی دیگر با مشتریانی فوق‌العاده عجول که با شبکه‌های اجتماعی و تجربه‌های بسیاری از حوزه‌های مختلف تکنولوژی کسب کرده‌اند، مواجه‌اند؛ بنابراین امکان ارائه سرویسهای چابک برای بانک‌ها وجود ندارد؛ به تعبیری دیگر وقتی بانک‌ها تنها بین 2 الی 3 درصد بودجه خود را صرف فن‌آوری اطلاعات و ارتباطات می‌کنند در حالی که تأمین این بودجه هم برای آنها دشوار است؛ بنابراین امکان ارائۀ سرویسهای چابک را ندارند. طبیعتاً در این بین حضور استارتاپ ها و فین‌تک‌ها و کسب‌وکارهایی که میخواهند مستقیماً سرویس‌ها را به جامعه ارائه دهند یک واقعیت انکارناپذیر است. از طرفی فشار کسب‌وکار ها و مشتریان در این حوزه بسیار افزایش یافته و سیستم‌های بانکی و حوزه‌هایی که از مقوله و تکنولوژی بانکداری باز استفاده می‌کنند نیز متنوع‌تر شده‌اند. در نتیجه اگر بانک‌ها از این مقوله غافل شوند زمین بازی را از دست خواهند داد.
در دنیا و بالاخص اروپا بانکداری باز به عنوان یک سرویس مالی و بخشی از تکنولوژی مالی شناخته می‌شود و بانک‌ها و نهادهای مالی برای این رویکرد به دنبال راهکارهای فنی هستند. API ها به عنوان عناصر اصلی این سرویس مالی مبتنی در همه حوزه‌ها ارائه می‌شوند. در حال حاضر درصد بسیاری از بانک‌های اروپایی API های بسیاری را در اختیار متقاضیان قرار داده‌اند.
بانکداری باز به معنای بهبود تجربه بانکی مشتریان به چندین روش است. این نوع بانکداری، بانک‌های بزرگ را ناچار به رقابت با بانک‌های کوچک‌‌تر و جدیدتر کرده و در نتیجه منجر به خدمات ارزان‌تر، ارائه فناوری بهتر و نیز ارائه خدمات بهتر به مشتریان می‌شود. براساس مقررات بانکداری باز، بانک‌ها باید به صورت آنلاین یا در شعبه، اطلاعات دقیق و بی‌طرفانه را منتشر کنند تا به مشتریان اجازه دهند کیفیت خدمات ارائه‌شده را ارزیابی کنند؛ این روش به معنای حرکت به سوی شفافیت از سوی بانک‌ها به منظور ارائه بهترین تجربه ممکن به مشتریان است. بانک‌ها نیز باید به مشتریان در مورد اضافه‌برداشت‌های غیرمنتظره اطلاع دهند و به آنها زمان مناسبی داده شود تا مشکل را حل کنند و از پرداخت جریمه اجتناب کنند. بانکداری باز و روش‌های مدرن آن منبع اصلی نوآوری در صنعت بانکداری است. برای مثال، رابط‌‌های برنامهنویسی کاربردی بانکداری باز میتوانند فرایند دشوار تغییر استفاده از سرویسهای حساب بانکی (تغییر حسابها از بانکی به بانک دیگر) را تسهیل کنند. رابط‌‌های برنامهنویسی کاربردی همچنین میتوانند دادههای تراکنش مصرف‌‌کننده را برای شناسایی بهترین محصولات و خدمات مالی برای آنها شناسایی کنند. برای مثال یک حساب پس‌انداز جدید که نرخ بهره بالاتری را نسبت به حساب پس‌انداز جاری یا کارت اعتباری ارائه میدهد. از طریق استفاده از حسابهای شبکه‌‌ای شده، بانکداری باز می‌تواند به وام دهندگان کمک کند تا یک تصویر دقیق از وضعیت مالی و ریسک موجود مشتری به منظور ارائه شرایط وام مناسب‌‌تر دریافت نمایند. همچنین می‌تواند به مشتریان کمک کند قبل از صرف بدهی، تصویری دقیق‌‌تر از منابع مالی خود داشته باشند. یک اپلیکیشن بانکداری باز برای مشتریانی که میخواهند یک خانه را خریداری کنند، میتوانند به صورت خودکار محاسبه کند که چه تعداد از مشتریان براساس اطلاعات موجود توانایی پرداخت پول را دارند . این برنامه‌‌ها همچنین میتوانند یک تصویر قابل اطمینان‌‌تر از دستورالعملهای وام‌دهی ارائه دهند. اپلیکیشن دیگری ممکن است به مشتریان با مشکل بینایی کمک کند تا از طریق دستورالعملهای صوتی، امور مالی خود را به شیوه بهتری مدیریت کنند. اپلیکیشن بانکداری باز دیگری با طراحی پلتفرم دیجیتال مدل‌های کسب‌وکار در زمینه اشتغال و کارآفرینی که می‌تواند سه رویکرد اصلی داشته باشد.
یک؛ مدل‌های کسب‌وکار دنیا توسط فین‌تک‌ها به‌صورت رایگان در دست عموم مردم قرار گیرد
دو؛ کسانی که نیاز به شغل و توسعه شغل خود دارند می توانند با حمایت بانک‌ها و سازمانهای مردم نهاد از این خدمت استفاده نمایند
سه؛ شفاف سازی و یکپارچه‌سازی منابع فرشتگان کسب و کار ( خیرین) در این پلتفرم دیده شود.
بانکداری آزاد همچنین می‌تواند به کسبوکارهای کوچک کمک کند تا از طریق حسابداری آنلاین در هزینه‌‌های خود صرفه‌‌جویی کنند و شرکتهای فعال در زمینه تشخیص کلاهبرداری را قادر به نظارت بیشتر بر حسابهای مشتری و شناسایی مشکلات میکند. بانکداری باز، تهدیدی برای بانکداری سنتی از طریق افزایش رقابت، بانک‌های قدیمی را تهدید میکند. بانک‌های مسن‌‌تر ناچار به سرمایه‌گذاری در زمینه فناوریهای جدید هستند، که این موضوع موجب افزایش هزینه‌‌های آنها خواهد شد. با این حال، بانک‌ها میتوانند از فناوریهای جدید برای برقراری روابط با مشتری‌‌های جدید و تقویت روابط با مشتریان قدیمی خود استفاده کنند. پیش از آن‌‌که بانک‌ها به بانکداری باز مجهز شوند، تنها یک گزینه مشابه وجود داشت و آن هم سایت‌‌هایی بودند که اطلاعات حساب کاربران را از همه مؤسسات مالی جمعآوری می‌‌کردند تا آنها بتوانند این اطلاعات را به صورت یکپارچه و در یک مکان داشته باشند. چنین خدماتی نیازمند این بود که کاربران به صورت دستی نام کاربری و رمز عبور هر حساب را وارد کنند و سپس دادهها از روی صفحه نمایش آن حسابها پاک کنند. این عمل دارای خطرات امنیتی است و در برخی موارد پاک کردن و حذف دادهها کاملا دقیق صورت نمی‌‌گیرد. در برخی مواقع شناسایی کاربران برای انجام تراکنشها دشوار است. علاوه بر این، ممکن است برخی از اکانت‌های کاربران، قابلیت همگام سازی با سرویسهای جمعآوری اطلاعات حساب ها را نداشته باشند، که این امر مانع دریافت یک تصویر درست و کامل از منابع مالی کاربران خواهد شد. رابط‌‌های برنامهنویسی کاربردی یک گزینه مطمئن و امن محسوب می‌شوند. چرا که آنها بدون نیاز به اشتراکگذاری دادههای شخصی و حساس، دسترسی اپلیکیشن‌ها به دادههای مالی را ممکن می‌کنند. البته رابط‌‌های برنامهنویسی کاربردی بانکداری باز بدون خطرات امنیتی نیز نیستند، برای مثال ممکن است برنامه‌‌های بدافزار دیگری اطلاعات حساب مشتری را پاک کنند.
الزام حرکت بانک‌ها به سوی بانکداری باز به دلیل مسئله پیدایش و حضور کسبوکارهای دیجیتال به صورت مرسوم در جامعه است که باعث شده تا بانک‌ها برای تغییر مدل تحت فشار قرار بگیرند و این نیاز وجود داشته باشد؛ در حقیقت مشتریان درخواست تغییرات در خدمات دارند و بانک‌ها به دنبال تغییر نیستند که باعث شده تا بانکداری باز بانک محور نباشد و عمدتا مشتری محور و با توجه کسبوکارهای دیجیتال باشد.
امروزه مدل دیتایی که از مشتری حاصل می‌شود از جنس تراکنش نیست و باید سلایق و رفتار مشتری به یک ارزش تبدیل شود بر همین اساس موضوع مهم کلان‌داده‌ها مطرح می‌شود که باید به آن توجه ویژه داشت؛ از سویی دیگر در سیستم بانکداری باز باید در لحظه به مشتریان پاسخ داده شود که بانک در همین راستا مجبور است تا سرویس بانکداری را با استفاده از تجزیه و تحلیل تراکنشها و سلایق و رفتار بانکداری باز یا همان بانکداری دیجیتال به طور شخصی‌سازی‌شده ارائه کند.
تصمیم گیری قاطعانه برای سیستم بانکداری در کشور؛
خطر واقعی برای بانک‌ها این است که از قالب بانکداری سنتی خارج نشوند و خدماتی را ارائه کنند که نیاز واقعی مشتریان امروز نیست. در بانکداری بین‌الملل رقابت بین بانک‌ها در ارائه خدمات است اما در ایران شاهد درآمدزایی بانک‌ها از طریق مابه التفاوت تسهیلات هستیم که این روند نیازمند اصلاح است. مشارکت با شرکای دیجیتالی در اکوسیستم و اتخاذ الگوی کسب‌وکار پلتفرمی و بانکداری باز می‌تواند ساختار درآمدی بانک‌ها را متحول کرده و تمرکز بانک‌ها از درآمدهای مشاع و درآمدهای غیر مشاع مرتبط با کارمزد را به کسب درآمدهای ناشی از ورود به حوزه‌های جدید کسب‌وکار تبدیل کنند.
باز بودن زنجیره ارزش در بانکداری باز باعث افزایش کارایی این مدل می‌گردد. نتایج این تحقیق مبین آن است که ارزش های جدید ارائه شده توسط بانکداری باز، منجر به تغییرات بنیادین در کل زنجیره ارزش می‌شود و همه ابعاد مدل کسب‌وکار، نظیر شرکای کلیدی، ارزش ارائه‌شده، گروه مشتریان، ساختار هزینه، مدل درآمدی و قابلیت‌های کلیدی را تحت تاثیر قرار میدهد. در واقع بانکداری باز دارای پتانسیل بالا برای همکاری و افزایش کمیت، کیفیت و فرکانس جریان اطلاعات بین شرکتهای نوپا، حسابرسان، وام‌دهندگان، ارائه‌دهندگان اطلاعات حساب، ارائه‌دهندگان خدمات پرداخت و سایر طرف‌هاست.
سیاست هایی که توسط دولت ها و رگولاتور اتخاذ می‌شود، روی فعالیت کلیه بازیگران در اکوسیستم بانکداری باز تاثیرگذار است. سیاستگذار و رگولاتور میتوانند با ارائه قوانین و استانداردها تسهیل‌کننده بانکداری باز در کشور باشند. نتیجه سیاست‌ها و دستورالعملهای رگولاتور در کنار مشارکت صحیح همه اعضای اکوسیستم، علاوه بر مزایای مذکور منجر به تقویت نظام اعتبارسنجی، کاهش ریسک اعتباری و کاهش مطالبات معوق نیز می‌گردد.
