به گزارش برداشت روز، ملی شدن صنعت مس و تشکیل شرکت سهامی معادن مس سرچشمه کرمان در اسفندماه ۱۳۵۰ را می‌توان از اتفاقات مهم در پیشرفت صنعت مس کشور دانست. این شرکت در سال ۱۳۵۱ با انتصاب دکتر رضا نیازمند به سمت نخستین مدیرعامل شرکت سهامی معادن مس سرچشمه به‌طور رسمی آغاز به کار کرد. در ابتدای کار این شرکت و بر اساس برخی سربرگ‌های اداری دو شکل از لوگو یا نشان استفاده می‌شده است. نشان نخست تایپوگرافی شرکت سهامی معادن مس سرچشمه کرمان بود (تصویر۱) و نشان دوم شرکت شامل یک طراحی گرافیکی (دو شکل قرینه و تداعی‌کننده شاخ‌های بز کوهی یا کل با درج سال تأسیس در زیر عنوان سرچشمه) و تایپوگرافی فارسی و انگلیسی عنوان شرکت بود. (تصویر ۲) در ۲۰ تیـرماه ۱۳۵۵ قانون تأسیس شـرکت ملـی صنایع مس ایـران تصویب شد و شـرکت سـهامـی معادن مس سـرچشمه کرمان به شـرکت ملـی صنایع مس ایـران تغییـر نام داد. از همان ابتدای ملی شدن و تغییر نام، شرکت برای معرفی هویت خود از یک نشان خاص بهره گرفت. این نشان که به یمن دقت بالا و هنر طراح آن اکنون به‌عنوان نمادی شناخته‌شده از صنعت مس ایران تبدیل شده، در اواخر سال ۱۳۵۵ یا ۱۳۵۶ طراحی شده است. (تصویر ۳) این لوگو از آغاز معرفی تاکنون همراه شرکت ملی صنایع مس بوده و به بخشی جدایی‌ناپذیر از هویت بصری و تاریخی آن بدل گشته است. تداوم استفاده از این نشان در حدود ۵ دهه گذشته گواهی بر طراحی موفق و معنادار آن از سوی طراح آن است؛ مشابه لوگوی شرکت ملی نفت ایران که از سال ۱۳۶۳ تاکنون بدون تغییر اساسی باقی مانده‌است. چنین ثباتی نشان می‌دهد که لوگوی شرکت ملی صنایع مس ایران به اندازه‌ای گویا و ریشه‌دار بوده که نیاز به بازطراحی نیافته و طی سالیان به همان شکل اولیه حفظ شده است و تنها به تغییرات بصری جزیی در فرم اجزا بسنده شده است.(تصویر ۴)
تحلیل اجزای بصری لوگو
لوگو یا نشان شرکت ملی صنایع مس ایران ترکیبی هنرمندانه از چند عنصر بصری است که هر کدام معنا و نقش ویژه‌ای دارند. این اجزا عبارتند از: بزهای بالدار، چرخ‌دنده، عنصر Cu در درون چرخ‌دنده به صورت انتزاعی، رنگ و یک تایپوگرافی نیم دایره در زیر اجزای اصلی نشان.
بزهای بالدار:
بزهای بالدار یکی از مهم‌ترین اجزای نمادین لوگوی شرکت ملی صنایع مس ایران هستند. این دو بز کوهی بالدار، با شاخ‌های بلند و منحنی، ریشه‌ای کهن در فرهنگ ایرانی دارند و نمادهایی از قدرت، پایداری و باروری به شمار می‌روند. بز کوهی از دوران اسطوره‌ای ایران زمین تا دوران باستان تا فرهنگ عامیانه ایرانیان نمادی پربسامد بوده است. (تصویر ۵)
این حیوان کوهستانی به دلیل ویژگی‌هایی نظیر توانایی زندگی در ارتفاعات و داشتن شاخ‌های بزرگ، مظهر قدرت، پایداری و وفور و کمک به انسان در شرایط سختی به‌شمار می‌آمده است. بنابراین، حضور بز کوهی در لوگوی مس تنها یک انتخاب تزئینی نیست، بلکه ارجاع به نمادی است کهن که در ضمیر فرهنگی ایرانیان حاوی معانی قدرت، باروری، نگهبانی از ارزش‌ها و پیوند با کوهستان (محل معادن مس) است. به خصوص برای شرکتی که عمده فعالیت آن در ارتفاعات استان‌های کرمان و آذربایجان شرقی (سونگون) است، بز کوهی می‌تواند نمادی بومی از محیط طبیعی این معادن نیز تلقی شود. همچنین به نظر می‌رسد بزهای بالدار حاضر در لوگوی شرکت، برگرفته از تندیس بز کوهی بالدار دوره هخامنشیان (سده پنجم پیش از میلاد) باشند؛ اثری که به روش موم مذاب ساخته شده و جنس آن نقره با روکش طلاست. (تصویر ۶) این تندیس ارزشمند که بی‌تردید از شاهکارهای مجسمه‌سازی دوره هخامنشی است، در شهر شوش کشف شده و هم‌اکنون در موزه لوور پاریس نگهداری می‌شود.
طراح لوگو با ایجاد تغییراتی در فرم بال و پاهای بز، بُعدی اسطوره‌ای و فرابشری به این موجودات بخشیده است. «بال» در نمادشناسی ایرانی عموماً به مفاهیمی چون عروج، شکوه ایزدی و آزادی دلالت دارد. نمونه بارز استفاده از بال در فرهنگ ایران باستان، نماد فروهر (فرّه وهر) در دوره هخامنشی است که بال‌های گسترده آن نشانه عروج روح به سوی آسمان و عالم بالا تعبیر می‌شود. افزودن بال به پیکره بزها، نمادی از اوج‌گیری، تعالی و شتاب است؛ گویی صنعت مس، با تکیه بر ریشه‌های کهن خود، بال گشوده و در مسیر پیشرفت و آینده‌ای روشن در حرکت است. به این ترتیب، بزهای بالدار در لوگو، ترکیبی از نیروی طبیعت و مفاهیم اسطوره‌ای را با آرمان‌های تعالی صنعتی پیوند می‌زنند.
بزهای لوگو به‌صورت قرینه در دو سوی نشان قرار گرفته‌اند و حالتی نگهبان‌گونه به خود گرفته‌اند. این تقارن یادآور ترکیب‌های آشنای هنر باستانی ایران است، جایی که دو جانور متقارن به‌عنوان نگهبان یا حافظ یک عنصر مقدس در مرکز تصویر ظاهر می‌شوند. در یکی از نقش‌برجسته‌های جام مارلیک، دو گاو بالدار افسانه‌ای در طرفین یک درخت مقدس (درخت زندگی) قرار گرفته‌اند که یادآور مفهوم حراست از منبع حیات است. (تصویر ۷ و ۸) این الگوی بصری؛ دو حیوان متقارن در اطراف یک نماد میانی؛ از کهن‌ترین تصاویر نمادین مشرق‌زمین است و در فرهنگ‌های باستانی مختلف تکرار شده است (دو شیر، دو اژدها یا دو ققنوس). با درنظرگرفتن این پیشینه تاریخی، لوگوی شرکت مس را می‌توان برداشتی نوین از همان نقش مایه کهن دانست. در لوگوی مس، دو بز کوهی بالدار به شکل متقارن در طرفین یک چرخ‌دنده (به مثابه نمادی مرکزی) قرار گرفته‌اند. این ترکیب به‌طرز قابل توجهی شبیه صحنه‌های باستانی نگاره «درخت زندگی میان دو گاو مقدس» است، با این تفاوت که در اینجا درخت زندگی جایش را به چرخ صنعت و گاو بالدار جایش را به بز بالدار داده است. در لوگوی مس، چرخ‌دنده نماینده صنعت و توسعه است و بزهای اسطوره‌ای گویی حامیان و پاسداران آن هستند. بدین‌ترتیب، می‌توان گفت طراح لوگو به احتمال بسیار زیاد آگاهانه از ذخایر تصویری هنر ایران باستان الهام گرفته و پلی میان دوران زرین مارلیک و صنعت مدرن مس ایجاد کرده است. به بیان دیگر، لوگوی شرکت ملی مس ایران را می‌توان ادامه‌دهنده روایت تصویری جام‌های مارلیک دانست که در آن «بز کوهی»، این بار بال‌های خود را گشوده تا میراث کهن را با نیروی صنعتی پیوند دهد.
جدای از معناشناسی فرهنگی و شباهت بصری این بزهای بالدار با آثار باستانی ایران، به نظر می‌رسد برخی روایت‌های تاریخی و شفاهی نیز طراح لوگو را در انتخاب «بز» به عنوان اصلی ترین نماد نشان شرکت ملی مس مصمم‌تر کرده باشد.
در خاطرات دکتر رضا نیازمند، نخستین مدیرعامل شرکت ملی صنایع مس ایران، اشاره شده است که در بازدید اولیه از منطقه سرچشمه، جوی آبی با سنگ‌های آبی و سبزرنگ مشاهده کرده‌اند که نشان‌دهنده وجود ذخایر مس در آن ناحیه بوده است. او همچنین به حضور مردم محلی که در اطراف معدن با بزهای خود زندگی می‌کردند اشاره می‌کند. این مردم در خانه‌هایی به نام کپر سکونت داشتند و بزهایی با موهای بلند، حیوان محبوب آن‌ها بود که نقشی مهم در زندگی روزمره‌شان ایفا می‌کرد. همچنین در روایت برادران رضایی در ارتباط با کشف معدن سرچشمه، بر نقش چوپانانی (بدون اشاره به بز) تأکید شده است که با مشاهده سنگ‌های رنگین در منطقه، برادران رضایی را از وجود منابع معدنی آگاه ساختند. این روایت‌ها می‌توانند زمینه ذهنی استفاده از نماد بز را تقویت کرده باشند.
چرخ‌دنده:
در لوگوی مس، چرخ‌دنده در مرکز ترکیب قرار گرفته و توسط بزهای اسطوره‌ای حمایت می‌شود. چرخ‌دنده به طور سنتی نمادی از صنعت، فناوری و حرکت پیوسته‌ی تولید است. حضور چرخ‌دنده در مرکز این نشان بیانگر ماهیت صنعتی و معدنی شرکت ملی مس است و تأکیدی بر این است که قلب تپنده این مجموعه، صنعت و تولید است. از دیدگاه معنایی، چرخ نیز در سنت‌های کهن نماد گردش زمان و بخت بوده (چرخ فلک) و در اینجا می‌توان پیوندی میان آن مفهوم قدیمی و چرخ‌دنده جدید قائل شد؛ گویی بخت و آینده ایران با چرخ صنعت مس درگردش و در ارتباط است. دندانه‌های چرخ‌دنده که همگی به‌طور منظم کنار هم قرار گرفته‌اند، مفاهیمی چون نظم سازمانی، اتحاد و همبستگی (چون هر دندانه مکمل کار دندانه دیگر است) و تولید مستمر را تداعی می‌کنند. این عنصر، نمودار چرخش مداوم چرخ‌های تولید و بهره‌برداری در معادن مس است و نشان می‌دهد که موتور صنعت همواره در حال حرکت و پیشرفت است. ترکیب بزهای بالدار با چرخ‌دنده، پیوندی زیباشناختی میان میراث فرهنگی و قدرت صنعتی برقرار کرده‌است؛ دو بز کوهی کوهستان‌های سرچشمه در دو سوی یک چرخ صنعت ایستاده‌اند تا اتحاد طبیعت و تکنولوژی را القا کنند. بنابراین چرخ‌دنده لوگو صرفاً یک تصویر صنعتی نیست، بلکه حاوی این پیام است که صنعت مس عامل پیشران توسعه ملی است و همچون چرخ زمان، آینده‌ای پایدار و پیوسته را رقم می‌زند.
تحلیل عنصر Cu در درون چرخ‌دنده:
در مرکز چرخ‌دنده لوگوی شرکت ملی صنایع مس ایران، با دقت در خطوط داخلی و نحوه چینش آن‌ها، می‌توان شکل حروف C و U را به‌صورت انتزاعی مشاهده کرد. (Cu) اشاره‌ای هوشمندانه به نماد شیمیایی مس دارد که از واژه لاتین Cuprum (ریشه نام جزیره قبرس یکی از مراکز قدیمی استخراج مس) گرفته شده است. حرف C به‌صورت نیم‌دایره‌ای در بیرون، و حرف U به‌شکل دو خط عمودی که از درون به سمت بالا کشیده شده‌اند در دل لوگو جای گرفته‌اند.
این انتخاب، نه‌تنها بار معنایی علمی دارد (ارجاع به عنصر ۲۹ جدول تناوبی)، بلکه با فرم چرخ‌دنده که نماینده صنعت و حرکت است، در هم آمیخته و نشان می‌دهد که قلب تپنده این صنعت، عنصر مس است. این نوع بازی بصری، ترکیبی از تایپوگرافی پنهان و نشانه‌سازی گرافیکی است که به‌صورت ضمنی به مخاطب می‌فهماند که لوگو نه فقط نمایانگر صنعت مس است، بلکه خودِ مس را در فرم خود حمل می‌کند. بدین ترتیب، بخش میانی لوگو را می‌توان تلفیقی از فرم صنعتی (چرخ‌دنده)، مفاهیم علمی (Cu)، و طراحی مفهومی دانست؛ جایی که صنعت و عنصر، در قالبی نمادین با هم یکی شده‌اند.
فرم نوشتار فارسی:
در زیر نشان گرافیکی بزهای بالدار و چرخ‌دنده، نام شرکت به زبان فارسی (شرکت ملی صنایع مس ایران) درج شده است. هرچند این نام‌نوشت (لوگوتایپ) جزئی از طراحی گرافیکی نماد اصلی نیست، اما از نظر هویت‌بخشی مکمل آن به شمار می‌آید. فونت مورد استفاده ساده و خوانا است تا وقار صنعتی شرکت را القا کند. رنگ نوشتار نیز معمولاً نارنجی متمایل به مسی انتخاب می‌شود تا هماهنگ با رنگ نمادین مس باشد.
رنگ:
رنگ رسمی مورد استفاده برای لوگوی شرکت ملی مس معمولاً رنگ نارنجی مایل به سرخ یا رنگ خود فلز مس است. این رنگ دقیقا یادآور سطح براق مس تازه استخراج شده است که به رنگ نارنجی متمایل به سرخ می‌درخشد. استفاده از این رنگ در لوگو یک نشانه بصری مستقیم از ماهیت فعالیت شرکت (تولید مس) است و موجب می‌شود که مخاطب ناخودآگاه به یاد فلز مس بیفتد. در فرهنگ ایرانی، هرچند رنگ نارنجی به‌طور مستقیم جایگاه نمادین بسیار پررنگی مانند سبز یا آبی فیروزه‌ای ندارد، اما به عنوان رنگ آتش و خورشید، نمادی از انرژی، روشنایی و زندگی محسوب می‌شود. رنگ نارنجی ایرانی در بسیاری از موارد از خاک‌های غنی از اکسید آهن به‌دست می‌آمده، به‌ویژه از نواحی جنوبی ایران مانند جزیره هرمز. رنگ مسی می‌تواند تداعی‌گر ثروت معدنی و اقتصادی باشد؛ چرا که مس عمری به درازای عمر انسان دارد و از عصر نوسنگی تا کنون بعد از طلا و نقره، فلزی گران‌بها و حیاتی بوده است. کاربرد این رنگ در لوگو از یک سو تأکیدی بر محصول اصلی شرکت (مس) است و از سوی دیگر گرما و پویایی را به نشان تزریق می‌کند.
بررسی تغییرات لوگو از زمان طراحی تاکنون
لوگوی شرکت ملی صنایع مس ایران از زمان طراحی تا امروز بدون تغییر محسوس در اجزای اصلی باقی مانده‌است. طی دهه‌های گذشته، شرکت‌های بزرگ صنعتی گاهی برای به‌روز‌رسانی هویت بصری خود دست به بازطراحی لوگو می‌زنند؛ اما در مورد شرکت ملی مس، طرح اصلی بزهای بالدار و چرخ‌دنده همچنان همان طرح اصلی است و دستخوش تحول اساسی نشده‌است. تغییراتی هم که در این زمینه رخ داده است صرفاً در جزئیاتی نظیر تغییر فرم شاخ‌ها از حالت منحنی رو به پایین به منحنی رو به بالا، تغییر در حالت سر بز و تغییر آن به سمت پایین و ایجاد فضای سفید در بین گردن و سر، شفاف‌تر شدن بال‌ها با ایجاد فضاهای خالی و سفید، خارج کردن فرم لوگو از حالت نیم دایره با خم کردن پاها به سمت داخل و ایجاد فضای سفید برای هماهنگی بیشتر بوده است. همانطور که گفته شد تمامی این تغییرات برای ایجاد جذابیت بیشتر و شفافیت در کاربردهای چاپی و دیجیتال به ویژه پس از فراگیر شدن چاپ رنگی بوده است و طرح کلی مفهومی ثابت مانده است. این ثبات بلندمدت را می‌توان به دلایل گوناگون تحلیل کرد:
یک: لوگوی اولیه به قدری گویا و ریشه‌دار بوده که نیازی به تغییر احساس نشده است. این نشان طی سال‌ها چنان در ذهن ذی‌نفعان جا افتاده که تبدیل به بخشی از شخصیت برند شده‌است. برای نسل‌های مختلف کارکنان صنعت مس و مردم مناطق معدن‌خیز (مانند کرمان)، بزهای بالدار لوگو تنها یک تصویر گرافیکی نیستند، بلکه بخشی از خاطره جمعی و افتخار بومی محسوب می‌شوند. همانطور که در رویدادهای ورزشی ملی و بین المللی فوتبال، فوتسال، هندبال و تیراندازی و … مشاهده شده، طرفداران با برافراشتن پرچم‌هایی مزین به این لوگو احساس هویت و همبستگی می‌کنند. چنین تعلق خاطری به نشان شرکت، ارزشی نیست که به سادگی بتوان آن را با یک طرح جدید جایگزین کرد.
دو: از منظر برندسازی صنعتی، تداوم استفاده از یک لوگوی موفق می‌تواند به تقویت اعتماد و اعتبار برند بیانجامد. شرکت ملی صنایع مس ایران یکی از بزرگ‌ترین شرکت‌های معدنی بورسی کشور است و در سال‌های اخیر این شرکت با نماد «فملی» همواره بین ۳ شرکت برتر بورس ایران به لحاط ارزش بازار بوده است. حفظ یک نشان ثابت طی سالیان، پیامی از پایداری، ثبات و قابل اعتماد بودن شرکت به سرمایه‌گذاران و شرکای تجاری منتقل می‌کند. لوگوی شرکت ملی مس نیز با عدم تغییر، وجهه‌ای ماندگار و باوقار به این سازمان بخشیده است.
سه: از دیدگاه زیبایی‌شناسی و معناشناسی، لوگوی فعلی همچنان کارآمد و جذاب است. طرح تلفیقی آن نه کهنه به نظر می‌رسد و نه وابسته به مدهای گذرا است؛ بلکه برعکس، به دلیل بهره‌گیری از عناصر اسطوره‌ای و اشکال پایه (دایره، بال، حیوان)، نوعی ماندگاری ذاتی در طراحی آن نهفته است. رنگ مسی و شکل کلی لوگو حتی با استانداردهای طراحی امروزی نیز دارای هویت منحصربه‌فرد و قابل تشخیص است. لذا دلیلی نداشته که شرکت با تغییر آن، ریسک کاهش قابلیت تشخیص یا از دست دادن میراث بصری خود را بپذیرد.
براین‌اساس می‌توان گفت عدم تغییر لوگوی شرکت ملی صنایع مس ایران، خود تصمیمی آگاهانه در راستای حفظ سرمایه‌های برندینگ و هویت صنعتی آن بوده است. این لوگو طی دهه‌ها تبدیل به یک نشان معتبر شده که بیانگر تاریخ، اعتبار و عظمت صنعت مس کشور است. مدیران شرکت نیز با علم به این موضوع، به جای تغییرات شتاب‌زده مثل آنچه در سایر شرکت های کشور مرسوم و معمول است، تمرکز را بر تثبیت هرچه بیشتر این نماد قرار داده‌‌اند. نتیجه آن که امروز لوگو یا نشان بزهای بالدار و چرخ‌دنده، بدون نیاز به هیچ توضیحی، معرف شرکت ملی صنایع مس ایران است.
سخن آخر
لوگوی شرکت ملی صنایع مس ایران را می‌توان نمونه‌ای موفق از طراحی هویت بصری دانست که توانسته است مؤلفه‌های گوناگون تاریخی، فرهنگی و صنعتی را در قالب یک نشان واحد گردهم آورد. بررسی تاریخچه آن نشان می‌دهد که این لوگو از بدو پیدایش در میانه دهه ۵۰ تاکنون همراه شرکت بوده و با وجود تغییر نسل‌ها و تحولات صنعتی، همچنان کارآمد و معنادار باقی مانده است. تحلیل اجزای بصری بیانگر این است که هر یک از عناصر لوگو حامل دلالت‌های ویژه‌ای هستند که در کنار هم روایت‌گر داستان صنعت مس ایران‌اند: از طبیعت کوهستانی و اسطوره‌های کهن تا چرخ صنعت مدرن و دستاوردهای ملی. تطبیق این نشان با نقوش باستانی نشان از ریشه‌داری فرهنگی آن دارد و بیانگر این است که طراح با الهام از ذخایر هنر ایرانی، به لوگو عمقی تاریخی بخشیده است. نمادهای به‌کاررفته نیز از منظر معناشناسی با مفاهیم فرهنگ ایران باستان هم‌خوانی دارند و باعث شده‌اند لوگو واجد نوعی شخصیت ایرانی باشد که آن را از نشان‌های مشابه متمایز می‌کند. سرانجام، ثبات و ماندگاری این لوگو در گذر زمان حاکی از آن است که شرکت ملی صنایع مس ایران به هویت خود وفادار بوده و ارزش برند خود را در حفظ این نماد دیده است. استمرار استفاده از لوگو بدون تغییر محسوس، موجب تثبیت تصویر ذهنی مثبت و قابل اعتماد از شرکت شده و نقش مهمی در برندسازی صنعتی آن ایفا کرده است.
